Türbenin bir deprem sonrası yıkıldığı biliniyor. Burası eski zamanlarda Bünyanlılar tarafından adak yeri olarak kullanılmakta idi. Etrafında çaput bağlanmış çalılar vardı. On yıl önce etrafındaki çaputlu çalılar kesilerek bu taşlar kare şeklinde dizildi. Türbenin mimari oturumunun nasıl olduğunu şu an için bilemiyoruz. Eğer uzmanlar burada bir kazı çalışması yapsalar türbenin oturumunu da bulabilirler. Hatta belki kitabesi bile ortaya çıkabilir. Halk bu türbeye "yedi gardaşlar" adını vermektedir. Belki de içinde aynı aileye ait başka mezarlar da vardı. Çocuğu olmayan hanımlar veya kadın hastalıkları geçirenler bu türbenin taşlarına dua ederek su akıtırlar ve bu suyu da şifa niyetine içerlerdi. Çaputlu çalılar ise burasının bir dilek ve adak yeri olmasıyla ilgiliydi.
Emir Zahireddin Mahmud, babasının mezarı bulunan bu yere bir türbe yaptırdığı gibi M.1329-1333 yılları arasında bir de cami yaptırmıştı. Bu cami, Bünyan Ulu Camii (Camikebir) olarak bilinmektedir.
Seyit Burhanettin AKBAŞ
Esen (İsen) Kutlug kimdir?
Tac-ı Kızıl Ailesinin bir mensubu olan Esen (İsen) Kutlug, İlhanlı Devleti’nin son hükümdarı Ebu Said Bahadır Han (1316-1335) tarafından Anadolu valiliği ile taltif edilmiş bir Uygur beyidir. Kâşânî, Tac-ı Kızıl Ailesinin şeceresini “yedinci sırada Altan Han oğlu Tosbuka oğlu Gunschik oğlu Sunkur oğlu Kılıç oğlu Tuğrul oğlu Tarim oğlu Sina oğlu Zeki oğlu adaletli hüsrev büyük emir Muizzu’d-din Esen (İsen) Kutlug’tur.” diye verirken Emir Esen Kutlug’dan da övgüyle şöyle bahseder. Bu emir, görüş, akıl, güç, görkem, kültür, yeterlilik, dirayet ve övülmüş ahlâkı ile akranlarından ve benzerlerinden öncelik topunu ilerilik çevganı ile kapmıştır.”805 Hâfız Âbrû ise ailenin şeceresini “Altan Han oğlu Tağar Sabuka oğlu Güncşik oğlu Senkur oğlu Kılıç oğlu Kutluğ oğlu Tarım oğlu Senta oğlu Zengi oğlu Esen Kutlug”806 şeklinde sıralamaktadır. Kişiliği ve özel hayatı hakkında fazla bilgi bulunmayan Emir Esen Kutlug için Kaşânî, “Hace Asilü’d-din’in musahibi”* 807diye de bahsetmektedir. Emir Esen Kutlug’un ismi, ilk defa Olcaytu Han (1304-1316) döneminde geçer ancak O’nun daha önce İlhanlı sarayında görev almış olduğu Kâşânî ve Reşideddin’in vermiş olduğu bilgilerden anlaşılmaktadır. “Olcaytu Han’ın Horasan valiliği sırasında Gazan Han (1295-1304), 11 Şevval 703/17 Mayıs 1304 yılında Pazar günü Rey ile Kazvin arasında bulunan Bişkil Derre mevkiînde vefat etti.”808 “Emir Esen Kutlug, Geyhatu’nun oğlu prens Alafrang’ın hükümdar olma niyetini öğrenince derhal duruma müdahele etti ve İlhanlı Devleti’nin en muteber ve kudretli emirlerinin de desteğini alarak Mazenderan’a yürüdü 18 Şevval 703/24 Mayıs 1304 günü Semelga civarında Alafreng’in işini bitirdiler.”809 Howorth, “Horasan’da düşmanların işinden yana rahata erip gönlünden tasayı uzaklaştırınca İlhanlı sarayının güçlü isimleriyle beraber Tebriz’e doğru hareket eden ve orada bulunan emirler içinde Emir Esen (İsen) Kutlug da vardı.”810 diyerek Kâşânî ile aynı bilgileri paylaşır ve “Onun (Olcaytu Han) tahta çıkışında Emir Esen Kutlug, tahtın sağ tarafında yer alan emirler arasındaydı. ”811 diye devam eder. Hâfız Âbrû da “Olcaytu Han, etrafında Uygur emirleri hiç eksik etmiyordu. Birgün Sultan Olcaytu, oturmuştu ve dinleniyordu. Devlet emirleri ve erkânları hazır bulunuyordu. Emir Esen Kutlug ve diğer büyük emirler ve vezirler, kendileri hakkında şimdiye kadar yapmış oldukları işlerden bahsettiler.”812 diye daha sonraki gelişmelerden haberdâr eder. Dönemin kaynakları, “Gilan ormanlarının fethedilemeyeceği bilgisinin Olcaytu Han’a ulaşmasından sonra hükümdar 13 Şevval 706/13 Nisan 1307 Pazartesi günü 807 *“Musahibi” sohbet, arkadaşlık eden (kimse). Tatlı konuşmaları ile büyüklerin, özellikle padişahların güzel zaman geçirmelerini sağlamakla görevli kimselere verilen san. Gilan’ı fethetmek amacıyla yola çıktığını...813 Emir Esen Kutlug ve Sutay’ın Gilan ülkesinin hükümdarı Nev Padişahı’nın taht ve tacının bulunduğu Cehar Tak’ı yağmaladıklarını, Lahican sınırlarına ve muzafatına saldırıp talan ettiklerini yakıp yıkmaktan, söküp atmaktan, batırıp çıkarmaktan, esir alıp vurmaktan bir an olsun geri durmadıklarından… 814 detaylı olarak bahsederler. Bunun üzerine Esen Kutlug’un kılavuzluğu ve Vezir Saadeddin Saveci’nin aracılığı ile kendisini (Nev Padişah), yüce Sultan’ın (Olcaytu Han) huzuruna arz etmiştir.815 Gilan hükümdarı kılıcı ile gitmiş ve Olcaytu Han’ın merhametini içeren bağışlanma sayfasını General Esen Kutlug ve Vezir Reşidüddin’den almıştır.816 Bu olaydan sonra “adil hüsrev Esen (İsen) Kutlug, 15 Safer 707/16 Ağustos 1307 Çarşamba günü Hemedan şehrini gezmek üzere atına atladı. Bir hafta eğlenip zevkle gezdikten sonra 24 Safer707/25 Ağustos 1307’de Hemedan’dan Sultaniyye’ye geldiğini…817 Kâşânî, bildirir. İlhanlı Devleti’nin dış politikalarından biri olan Memlûklarla mücadele Olcaytu Han zamanında da devam etmiştir. Kaynaklarda Moğol askerleri, Aladağ civarında toplandılar. Sultan Olcaytu Han, Emir Çoban’ın öncü olarak gitmesini istemiş, kendisi de 712 Cumadelahir başlarında (Ekim 1312) Sultaniye darü’l-mülk’ünden Keşşaf ve Şam diyarına hareket etmiştir. Emir-i Kebir Esen Kutlug, Sultan’ın ardından yola koyulmuştu. Rahbe kalesinin 13 Şubat 1313 yılında ele geçirilmesinde818 görev alan Emir Esen Kutlug Olcaytu Han Sultaniyye’ye döndükten sonra 713/1313 yılı baharında Emîr Çoban ile beraber Sultâniyye’den kışlak olan Mâzenderân’a gitti.”819 diye anlatır. Olcaytu Sultan, oğlu Ebu Said’i bu yılın başlarında (Muharrem 715/Nisan 1315) dünya şehzadesi, afetler dehlizi, korku balyozunun örsü olan Horasan ve Mazenderan tarafını muhafaza etmek üzere büyük bir orduyla o bölgeye atadı. Canının dilediği, akrabası ya da yakını olan her emiri, veziri ve oğlu şehzadenin kutlu rikabı yanısıra yola çıkardı.820 Uygur Emir Sevinç Aka’yı da şehzadeye atabeg tayin ederek maiyetine birçok emir verdi.821 Atabeg Emir Sevinç, Ebu Said’in emirü’l-ümeralığına nasbedildi. Onun yanında Emir Esen Kutlug, oğlu Tükent ve Rüstem’in oğlu Mulay ile beraber tayin işlerinden sorumlu divan tusamişliğine atandılar.822 Emir Esen Kutlug ve oğlu Tükent’in aynı zamanda, aynı idarî kademede yer almaları Uygurların etkinliğini ve önemini bir kez daha ortaya koyarken İlhanlı sarayında ailecek görev alan Uygurlara da bir örnek teşkil etmektedirler. Cemaziyelahir 715/Eylül 1315 yılında ise Emir Esen Kutlug ve Hace Reşidü’d-devle, Mazenderan kışlağında büyük bir ordunun başında823 Horasan’da bulunmakta idiler.824 Emir Esen Kutlug Ebu Said Bahadır Han (1316-1335)’ın saltanatı döneminde de etkinliğini devam ettirmiştir. Vassaf’a göre “Olcaytu, küpelerini, mühür, yüzük ve veliahtlık fermanını bir beze sararak Ebu Said’in tahta geçirilmesi için Esen Kutlug’a vermiş, Emir Çoban’a da Ebu Said’i emanet etmiştir.”825 Howorth’a göre de “Olcaytu, halefi olarak Ebu Said’i atamış ve Reşidüddin’i vezir olarak imparatorluğu idare etmeye aday göstermişti. Esen Kutlug’u da onun (Reşidüddin) işlerinin uygulayıcısı yapmıştır.”826 Kaşânî’nin “büyük emirler Pulad Çinsang ve onun ailesinden Esen (İsen) Kutlug’un huzurunda Reşidüddin’e…”827 ifadesi Howorth’un açıklamasını desteklerken Emir Esen Kutlug’un Reşideddin’in emir ve himayesinde olduğu anlaşılmaktadır. Her iki kaynağa göre de Emir Esen Kutlug, idarî makamdadır. Ebu Said Bahadır Han, Sultaniyye’de kurultay sonunda Safer 716/Nisan-Mayıs 1317 yılında tahta çıkmış828 Emir Çoban’ın oğlu Demirtaş Noyanı Anadolu valiliğine, Emir Esen Kutlug ise Emir Yesavul’un yerine Horasan valiliğine atamıştır.829 Emir Esen Kutlug’un Horasan’a gönderilmesinin temel sebebi Yesavur meselesi ve dolayısıyla da bu meselenin çözülmesi idi. Hâfız Âbrû, “Olcaytu Han ölünce (1316) Yesavur Horasan’ı Begtut’la beraber ele geçirmek istedi. Yasavul, Çağatay Hanlığı için Kebek ile mücadele ediyordu.830 Kebek, ağabeyi Esen-Buka’nın 1319 yılında ölümü sonrası Çağatay hanı olunca Yesavur İlhanlı’ya iltica etmek mecburiyetinde kaldı. Yesavur ve Begtut, İlhanlı’nın bölgedeki valisi Yasavul’u ortadan kaldırmak için işbirliği yaptılar. Ama bu arada Yasavul, Yesavur’dan kızını istemişti. Bu kız Emir Esen Kutlug’un kızı ve Yesavur’un yeğeniydi.”831 Dolayısıyla Yesavur, Emir Esen Kutlug’un ya kardeşidir ya da eşinin kardeşidir. Begtut da bu kız ile evlenmek istiyordu.832 Sonuçta “Bu kız için toplanacak başlık parası halktan vergi alınımını artırması sebebiyle halk, Yasavul’dan nefret etti. Yasavul, Yesavur’un ordugâhına giderken Beğtut’un ordugâhına uğradığı esnada kızdan dolayı husumet oluşması sonrası yakalandı. Yasavul, Herat’ta iki günlük mesafede Karasu kenarında 10 Zilhicce 716/23 Şubat 1317’de bir ok ile öldürüldü.”833 Dönemin kaynakları bu olaydan sonra “Sultan Ebu Said Bahadır Han Horasan’da meydana gelen isyanı bastırmak için 10 Muharrem 717/25 Mart 1317 yılında Emir Esen Kutlug (Qutlugh)’u Horasan’a göndermişti.”834 diye bahsederler. Emir Esen Kutlug, Horasan’a vardığında Emir Begtut, Şehzade Yesavur (Yisaur) adına ona (Esen Kutlug) gitti. Emir Esen Kutlug, beklentinin aksine Begtut’un adamlarına ilgi gösterdi ve onlara: “Horasan’ın bütün emirleri onun (Ebu Said Han’ın) itaati altına sokulmalıdır.” dedi. Şehzade Yesavur, Emir Esen Kutlug’a “Ebu Said’e itaat ettiğini ilan eden” bir mektup gönderdi.835 İçindeki saf kalpli görünüşlü bu Moğol, Sultaniye’ye döndü. Kaynaklar, aynı dönemde yaşamış ve birbirlerini yakından tanıyan Emir Sevinç Aka, Reşideddin ve Emir Esen Kutlug’un ölümleri hakkında net bilgi verirler. Emir Çoban, Emir Sevinç Aka’nın ölmesi üzerine Reşidüddin’in tekrar vezirliğe gelmesini isteyince Reşidüddin bunu kabul etti. Taceddin Ali Şah, bu duruma son derece bozuldu. Reşidüddin’in katledilmesi için entrikalar çevirdi. Yaşlı vezirin tutuklanmasının sebebi ise Olcaytu Han’ın zehirlenerek öldürülmesinden dolayı kendisine diğer etkili bir vezir Taceddin Ali Şah tarafından kurulan bir oldu-bittiye kurban edilmesi idi. 16 Recep 718/13 Eylül 1318 tarihinde bu kıymetli devlet ve ilim adamı katledildi ve cenazesi kendi yaptırdığı türbeye defnedildi.836 Reşidüddin’in öldürülmesinden bir müddet sonra Ebu Said Han’ın emri ile Arran için yola çıkan Emir Esen Kutlug, Şaban 718/EylülEkim 1318 yolda aniden vefat etti.837 Sevinç Aka’nın şüpheli ölümünün ardından hamisi olduğu Reşideddin ve kendisi gibi Uygur olması kuvvetle muhtemel Emir Esen Kutlug’un ölümlerinin arka arkaya olması oldukça dikkat çekici ve önemli bir ayrıntıdır. Howorh, bu ölümü şüpheli bulur. Reşidüddin’in idam edilmesinden birkaç gün sonra İsen Kutlug Horasan’dan geldi. Kızgın bir şekilde amirlere sitem etti ve yaşlı bir adamın öldürülmesinden nasıl yarar umduklarını sordu. Sevinç'in şüpheli ölümüne benzer görünen bir şekilde İsen Kutlug öldü. Bkz. Howorth, a.g.e., C.III, s.589. 179 Uygur şahısların çoğunluğu tek zevcelidir.838 Başka eşleri varsa da kayıtlarda geçmemektedir. Emir Akbuka’nın kızı, adil ve akıllı -Tanrı, adaletini ve cömertliğini artırsın- Emir Esen (İsen) Kutlug ile 14 Rebiülahir 708/01 Ekim 1308 Salı günü evlendi.839 Bu evlilikten Zahireddin Mahmud, Aymelik, Surğan ve Mesud bir de hakkında fazla bilgi bulunmayan Tükent840 adında bir oğlunun olduğu bilinmektedir. Kaynaklarda erkek çocukları, siyasî veya askerî başarıları sebebiyle bilinirken kız çocuklarının isimleri genel olarak siyasî evlilikler sebebiyle geçmektedir. Tac-ı Kızıl Ailesine ait günümüze kadar gelebilmiş birçok eser vardır. 1329 yılında İlhanlı Devleti’nin Anadolu orduları kumandanlığına tayin edilen Emir Esen Kutlug’un ailesinin ismine binaen bir mahalle XVI. asır kayıtlarında geçmektedir.841 Bu bilgiyi destekleyen Başbakanlık arşivinde 1520 tarihli Karaman ve Rum vilayetlerine ait İcmâl defterinin 220. sayfasında Kayseri’de “Tac-ı Kızıl Mescidi” isimli bir mescid kayıtlıdır842 ki Kayseri’de adı geçen “Taceddin Mahallesi”’nin bu aileye ait olması kuvvetle muhtemeldir. Burada mescidden başka bir camiî ve onun hemen yanıbaşında orijinaline sadık kalınarak onarılmış bir türbe de bulunmaktadır. Tac-ı Kızıl Ailesi, günümüz Kayseri’sinde “Tacettinoğulları” adıyla devam etmektedir.
(Bu bilgiler Dilber İlimli Usul hanımın İlhanlı Döneminde Uygurlar isimli doktora tezinden alınmıştır. Konya, 2016)
Yorumlar
Yorum Gönder
Lütfen görüş ve düşüncelerinizi buraya yazınız.