CAESAREALI AZİZ MAMAS (ŞAMMAS PİR)’IN KORAMAZ DAĞI’NDAKİ GERGEME KİLİSESİ İLE BAĞLANTISI Begümay AKBAŞ

CAESAREALI AZİZ
MAMAS(ŞAMMAS PİR)’IN
KORAMAZ DAĞI’NDAKİ
GERGEME KİLİSESİ İLE
BAĞLANTISI
Begümay AKBAŞ
Aziz Mamas Kimdir?
Aziz Mamas’ın Roma İmparatoru Aurelianus (270-275) yıllarında yaşadığı
ve Caesarea’da şehit olduğu bilinmektedir (Berger, 2002, 241). Mamas
muhtemelen tarihî bir kişiliktir. Ancak Mamas ölümü üzerine yüz yıl geçmeden
efsanevî bir figür hâline gelmiştir. Ancak Aziz Mamas ve ilerleyen süreçte
Şammas Pir hakkında bilimsel veriler bulunmamaktadır. Elde olan verileri Hristiyanların
yazmaları ve daha sonrasında Müslümanların Battalnâmesi’nde geçen
bilgilerdir. Bu bilgiler bir efsane ve destan özelliği kazandığından olayların ve
kişilerin hangilerinin gerçek olduğunu bilmek mümkün değildir. Ancak hem Aziz
Mamas hem de Şammas Pir inancı Caesarea kentinden yayılmış ve pek çok yerde
kutsal kabul edilmiştir.
Aziz Mamas’ın Caesarea’da oluşan yerel bir inanç olduğu anlaşılmaktadır. Mamas
ismi de Caesarea bölgesinde sıklıkla rastlanılan bir isimdir (Berger, 2002,
260). Bununla birlikte kelime Latince “anne” mânâsına gelen Mama ile benzerlik
gösterse de Ma kökünün kent için önemi çok eski zamanlardan bilinmektedir.
Antik çağlarda Kappadokia’da oldukça önemli olan Ma kültü ve kentin en eski
adı olan Mazaka yine benzer kökler taşımaktadır. Bu nedenle Mamas’ın da yerel
bir isim olduğu ve daha sonra da Aziz’in Hristiyanlar tarafından çok sevilmesi ile
yayıldığı anlaşılmaktadır. 

Mamas’ın yabanî hayvanlarla arası çok iyi olduğu ve onları evcilleştirdiği bilinmektedir.

Dağdaki geyikleri sağarak onların sütünden peynir yaptığı ve bu peynirleri 

gizlice Caesarea’da zulüm gören Hristiyanlara götürdüğü efsanesi bulunmaktadır. 

Burada yabanî hayvanlarla bir yaşam ile Orpheus motifinin Hristiyanlık içindeki 

devamlılığına benzemektedir (Berger, 2002, 241-242). Bununla birlikte çobanlığın 

Hristiyanlıkta çok önemli bir motif olduğu bilinmektedir. Ünlü Caesarealı Basileios 

370 yılındaki vaazında çoban imgesini örneklerken Mamas’tan bahseder. Basileios, 

onun yaşamından ve ölümünden hiç bahsetmemektedir. Nazianzuslu Gregory ise bir 

konuşmasında Paskalya’dan sonraki ilk Pazar günü kutlanan Mamas festivalinden 

bahseder (Busine, 2019, 109). 

Aziz Mamas’ın hayvanlara İncil okuduğu ve evcilleştirdiği aslan ile betimlendiği duvar halıları (Ross, 1978, 30). 

Aziz Mamas’ın hayatı hakkında iki farklı rivâyet bulunmaktadır. Bunlardan biri Yunanca

diğeri Latince yazılmıştır. Latince olan yazmada Mamas’ın paganların kiliseye 

saldırısından yaşının 12 olması nedeniyle canının bağışlandığından bahsedilir. Tanrı 

onu vahşi hayvanlara vaaz vermekle görevlendirmiştir. Dağda bulunan bir mağaraya 

yerleşir ve bütün hayvanlar Mamas’ı dinlemeye başlar. Mamas’ın bu şekilde 5 buçuk 

yıl yaşadığı bilinmektedir. Mamas’ın mağarasına Romalı askerler geldiğinde hayvanların

İncil okuduğunu gördüklerinde korkarlar ve Mamas’la konuştuktan sonra 

onlar da Hristiyan olurlar. Daha sonra Mamas Caesarea’ya iner. Mamas inancı nedeniyle

işkence görür ve muhtemelen Caesarea’da stadiumda’da üç gün aç bırakılan 

aslanların önüne atılır. Hayvanlar Mamas’ı bağlarından kurtarır ve Mamas aslanların 

ormana gitmesini emreder. Ardından Mamas öldürülür. Mamas’ın Arcet Dağı eteklerine

gömüldüğünden bahsedilmektedir (Berger, 2002, 243-244).

Hikâyenin Yunan varyantında ise Mamas’ın çocukluğunda onu dul bir kadın

yetiştirmiştir. Mamas altı yaşına geldiğinde bu kadın ölür. Mamas sınıf 

arkadaşlarından farklı olmuş ve tanrılar için kurban vermeyi reddetmiştir. Serapis 

tapınağına1

 sunuda bulunmayı reddeder. Bu nedenle tutuklanır ve işkence görür. 

1 Ceasarea kentinin sikkelerinden anlaşıldığı üzere kente Serapis tapınımının olduğu bilinmektedir. Bu da 

hikâyenin doğruluk payını artırmaktadır. 

Ancak bir melek tarafından kurtarılır ve Siloam’a gitmesi emredilir. Mamas 

dağda bulunan bir mağarada yaşamaktadır ve Tanrı ona yabani hayvanları evcilleştirme

yeteneği vermiştir. Yine Latince versiyonunda olduğu gibi Mamas şehre 

iner ve şehir yöneticisi tarafından işkence görür. Aç bırakılan bir aslanı ikna eder 

ancak bir gladyatör tarafından öldürülür (Berger, 2002, 245).

Mamas’ın ölüm yeri şehrin iki kilometre dışındadır ve günümüzde hâlâ kalıntıları 

görülen Caesarea kenti stadionunda öldüğü anlaşılmaktadır. Berger, Mamas’ın 

ölmek üzere oturduğu yerin Macellum olduğu ve daha sonra mezar kilisesi olduğunu

düşünmektedir. Bu kilise uzun yıllar Caesarea’da varlığını sürdürmüştür. Bu 

kiliseye ait Mamas’ın kutsal emanetleri 574 Pers tehlikesi nedeni ile İstanbul’a 

götürülmüş ve orada 1204 haçlı seferi ile Fransa’ya taşınmıştır (Berger, 2002, 252). 

Macellum’un kentin yakınlarında bulunan bir saray olduğu bilinmektedir ancak 

günümüzde yeri tam olarak bilinmemektedir. 

Aziz Mamas İsminin Şammas Pir’e Dönüşmesi

Aziz Mamas, Müslümanlığın bölgede hâkim olmaya başladığı dönemlerde “Şammas

Pir”in değişik versiyonları olan Şamas, Şemmas, Şambaz isimlerini almıştır 

(Güzel, 2017, 2570). Aynı Hristiyanlıkta Aziz Mamas’ın birçok yerde kutsal kabul 

edilmeye başlaması gibi Müslümanlar da Şammas Pir’i kutsal görmüşlerdir. İki 

din içinde kutsal bir zat hâline gelmesi nadir durumlardan biridir. 

Kırşehir’e bağlı Çayağzı (Cemele) köyünde de “Şampas Pir” ya da “Cambaz 

Pir(i)” olarak adlandırılan bir mezar bulunmaktadır (Güzel, 2017, 2568). MS.8. 

yüzyılda yaşadığı düşünülen Battal Gazi’nin destanında Şemmas Pir’e rastlanmaktadır.

Kendi rızası ile Müslüman olmuş ve Battal Gazi’ye yardımda bulunmuştur. 

Kendisi Müslüman olmasına rağmen bir manastırda rahiplik yaparak Battal Gazi’ye

bilgiler verir (Özçelik, 2009,37). Bununla birlikte Aksaray Mamasun, Bünyan,

Sivas Akçakale ve Duruköy’de de Şammas Pir adı geçer (Güzel, 2017, 2569). 

Bu yerlerin yanı sıra konu açısından ele alacağımız Bünyan ilçesinde de Şammas 

Pir ve onun geçmişteki adı olan Aziz Mamas’a ait bağlantılar bulunmaktadır. Burada

Bünyan’ı diğer yerlerden farklı yapan şey Şammas Pir’in bir Müslümanlık 

inancı olmamasıdır. Aziz Mamas, Şammas Pir ismini almıştır. Ancak Şammas adı 

ile bir manastır ve kilisede ibadet görmüştür. 

Aziz Mamas (Şammas Pir) Kilise ve Mezarının Yeri Hakkındaki Düşünceler

Günümüzde araştırmacıların çoğu Şammas Pir inancının yakın coğrafyada yayılması

nedeni ile onu özellikle Aksaray “Gökçe Köyü” ile ilişkilendirirler ve Aziz 

Mamas’ın orda yaşadığını belirtmektedirler (Ulu, 2021, 164; Budak 2012). Ancak 

Hristiyan kaynakları açık bir şekilde Caesarea kentini belirtir. Mamas’ın mağarada 

yaşadığı dağ olarak bahsedilen dağ da Caesarea yakınlarında olması gerekmektedir. 

Hristiyanlara ait anlatımların Yunanca orijinal bir yazmadan türetildiği düşünülmektedir.

İlk hikâyede geçen Arcet dağının Argos’un bir okuması olduğu düşünülür. 

Argos’un Argaios (Erciyes) ile bağlantılı yapısından bu dağın Erciyes ile alakalı 

olduğu düşünülür. Ancak Argos genellikle Hasan Dağı olarak bilinir (Berger, 2002, 248). O dönemde Caesarea halkı için Argaios oldukça önemlidir ve genelde kendi

adı ile anılmaktadır ve değişik versiyonlarına o dönem için henüz rastlanmamıştır.
Eğer yazmalarda Erciyes’ten bahsetmek isteseler bunu Argaios olarak yazacakları
açıktır. Kente yakın ve mağaralar bulunduğu söylenen dağ başka bir dağ olmalıdır.
İkinci anlatımda dağın adı Siloam olarak geçer. Berger bu ismin Kudüs’teki Siyon
dağına benzetmekte ve Argaios ile ilişkili görmektedir (Berger, 2002, 254). Ancak
bu yine zorlama bir benzetmedir. Çünkü şehirde bulunan diğer dağların Yunan ve
Roma dönemlerindeki isimleri bilinmemektedir. Söz konusu anlatıma benzer kent
yakınında pek çok dağ bulunmaktadır. Arcet ya da Siloam olarak adlandırılan bu
dağın Caesarea içinde bulunduğuna inanmaktayım. Muhtemelen zaten Hristiyanlık
için önemli bir merkez hâline gelen Caesarea kentindeki bu aziz etraftaki illerde de
saygı görmüş ve kutsanmıştır. Bu vesile ile de ona ait mabetler o kentlerde de görülmeye
başlanmıştır. Özellikle Türklerin hâkimiyetinin artması ile mezar kutsallığı
artmış ve kutsal görülen insanların birçok kentte mezarları bulunmaya başlanmıştır.
Benzer bir özellik Şammas Pir için de geçerli olmuştur.
Aziz Mamas’ın Caesarea’daki Kilisesinin yeri (Busine 2019, 118;
MapH. Brakmann, reproducedfromgain, ‘Kaisareia’, 1001–1002, abb. 1)
Benzer şekilde Aziz Mamas’ın Caesarea gömüldüğü ve gömüldüğü yerin üzerine
kilise inşâ edildiği bilinmekte olmasına rağmen mezarındaki kemiklerin Aksaray’a
taşınılma ihtimalinden bahsedilmektedir (Ulu, 2021, 176). Bir hitâbette azizin kemiklerinin Aksaray’a getirildiğinden bahsedilmektedir. Ancak Kilikia’ya yayılan 

bir başka anlatıda da Mamas’ın cesedinin denize atıldığından bahsedilir. Aslında 

kült yayıldıkça yöre insanın benimsemesi için hikâye kendi bölgelerine göre şekillenmiştir.

Hristiyan anlatılarında Mamas’ın cesedinin üç gün ateşte kaldığı ve 

sonradan bozulmadan defnedildiği aktarılır. Onun Caesarea’nın iki stadium güneyindeki

başka bir yere gömüldüğü söylenir (Busine, 2019, 121-122). Mamas’ın 

mezarı ile bağlantılı olarak anlatılan Macellum’un ise Hisarcık, Talas, Zincidere 

ya da Sakar olma ihtimali bulunmaktadır (Erkiletlioğlu, 355). Caesarea’ya yakınlıkları

ve Argaios’un eteklerinde olması nedeni ile Macellum’un bu konumda olma 

ihtimali yüksektir ancak sistemli bir çalışma bulunmadığından Macellum ve mezar 

kilisesi hakkında somut bir veri bulunmamaktadır. Macellum’daki martyrium’u 

Julian ve kardeşi Gallus’un inşâ ettirdiği söylenmektedir. Nazianzuslu Gregory 

Macellum’un inşâ hikâyesini Mamas kültü ile ilişkilendirmemiştir. Sozomenos 

tarafından bahsedilen Mamas’ın şehitliği ile Macaellum arasındaki bağlantı kültü 

geliştiği beşinci yüzyılda gelişmiştir (Busine, 2019, 112). 

Bünyan Gergeme’de bulunan kilisenin Aziz Mamas ile ilişkilisi

Caesarea kentine yaklaşık 40 km mesafede bulunan Bünyan ilçesine bağlı Gergeme’de

16. yüzyılın başlarına kadar Müslüman nüfus bulunmamaktadır. Burada 

terk edilen kompleks Panagia Manastırı olarak geçmektedir. 1850-1885 yıllarında 

papaz Damianos tarafından canlandırılmaya çalışıldığı aktarılmaktadır (Güngör 

Açıkgöz, 2007, 133). Bunun nedeni 1800 yıllarda yaşanan ve kenti yıkan deprem 

olmalıdır. Bu depremde kentteki birçok yapı yıkılmış ve büyük kayıplar verilmiştir. 

Bu nedenle kentteki birçok kilisenin bu yıllara ait tadilat yazısı bulunur. Günümüzde

temel kalıntılarına sahip olan kilise, merkezde bulunan daire yapının her 

iki yanında yarım daire yapılar oluşturur şekildedir. Yapının temel kalıntılarında 

mezar alanlarına rastlanmaktadır. Kilise merkezi plana sahip ve kubbelidir. Yapı 

kalıntıları alan boyunca devam etmekte ve uçurum kısmında sur kalıntısı gibi 

kalıntılar bulunmaktadır.

 • Begümay AKBAŞ | 77

Gergeme’de Aziz Mamas ve Şammas Pir’in izlerine oldukça belirgin bir şekilde 

rastlanmaktadır. Burada bulunan kilise ve manastır günümüze kadar sadece temel 

kalıntıları ile gelebilmiştir. Ancak yöre halkının bu manastıra Şammas Pir olarak 

seslendiği bilinmekte olup yapının tamir kitâbesinde: 

“Sene bin sekiz yüz doksan dokuzda

Yapılmıştır manastırda bu oda

Neftçi Abraham Ağa’nın hayratı

Peder zikrin daim etsin gayreti

Otur burada et duayı eda

Peder-i Sabbas’a rahmetsin Hüda” yazmaktadır (S. Burhanettin Akbaş, 1994). 

Bu yazıt günümüzde koruma altına alınmamıştır. Seyit Burhanettin Akbaş’ın kataloğunda

bulunan bu yazıtın fotoğrafı günümüze ulaşmıştır. Yazıt, Yunan harfleri ile 

Karamanlıca (Türkçe) yazılmıştır ve genellikle Müslümanların kullandığı Sammas 

burada Pederi Sabbas şeklinde geçmektedir. Bahsi geçen kilise yapısı, Koramaz 

Dağı’nın en doğu ucunda bulunan günümüzde Bünyan’a girişte bulunan Yukarı

Gergeme olarak adlandırılan küçük bir dağ tepesi diyebileceğimiz bir alanda, 

uçurumun kenarına inşâ edilmiştir. Bu bölge Koramaz Dağı’nı da net bir şekilde 

görmektedir ve kilisenin alt kısmı mağaralardan oluşan bir yerleşim alanına sahiptir.

Bu da Arcet ve Siloam olarak geçen dağın Koramaz Dağı olma ihtimalini akla 

getirmektedir. Koramaz Dağı Gesi havzasından başlayarak Bünyan’a kadar uzanan

geniş bir dağdır ve dağın birçok noktasında mağaralar bulunmaktadır. Ancak 

Koramaz Dağı’nın Roma dönemindeki ismini bilmememiz nedeni ile bu durumu 

kanıtlamak zordur. Koramaz Dağı’nın adı Roma Dönemi’ndeki “Koramas”tan gelse

de bu konu hakkında net bir kaynak bulunmamaktadır. Gergeme’de bu manastır kilisesinin Pederi Sabbas ibaresi nedeni ile Aziz Mamas ile ilişkili olduğu 

anlaşılmaktadır. Aziz Mamas’ın gönderildiği ve mağarada yaşadığı dağın Koramaz 

Dağı olma ihtimali vardır. Aziz öldükten sonra onun yaşadığı mağara alanına bu 

şekilde bir kilise yapılma ihtimali muhtemeldir. Bununla birlikte bu kilise ile karşı 

karşıya bir konumda Koramaz Dağı’nın zirve noktalarından birinde halk arasında 

Kızıl Höyük olarak adlandırılan bir Tümülüs bulunmaktadır. Ne yazık ki buradaki 

mezar yapısı kaçakçılar tarafından harap edilmiştir ve mezarın kimliği hakkında 

bilgi bulunmamaktadır. Ancak bunun kilise ile alakalı bir mezar yapısı olma olasılığı

oldukça yüksektir. 

Sonuç

 Aziz Mamas, Hristiyanlık için şehit olmuş ve yeni Hristiyanlığı kabul etmeye 

başlayan Kappadokia Bölgesi için önemli bir aziz olmuştur. Onun önemi ve kutsallığı

Aziz Mamas inancının farklı bölgelere yayılmasına neden olmuş ve aynı 

isimde kiliseler inşâ edilmiştir. Bununla birlikte Hristiyan kaynaklarında Mamas’ın 

Caesarea kentinde yargılandığı, buradaki bir dağda yaşadığı ve en sonunda da 

burada gömüldüğü bilinmektedir. Gömüldüğü yerin üzerine kilise inşâ edilmiş ve 

Caesarea halkı her sene bu kiliseye gelerek Aziz Mamas’ı anmışlardır. Aziz Mamas’ın

yaşadığı dağ ve mağaranın da Caesarea yakınlarında olduğunu inancındayım.

Özellikle Aksaray’daki yapının Caesarea’da bulunan bu inançtan etkilendiğini 

düşünülebilir. Bu durum antik zamanda sıklıkla görülmektedir. Yöre halkının bu 

inancı benimsemesi için Aziz’in oralı olduğu ve ya kemiklerinin oraya taşındığı 

söylenebilmektedir. Aziz Mamas ve Şammas Pir inancı bu vesilelerle yayılmış ve 

efsane hâline dönüşmüştür. 

Siloam ve Arcet olarak adlandırılan dağ henüz antik çağda ismini bilmediğimiz 

bir dağ olmalıdır. Bu dağ Argaios (Erciyes) ile bağlantılı bir dağ olabileceği gibi 

Koramaz vadisinin en doğu ucunda bulunan Gergeme kilisesi bu dağın, Koramaz 

Dağı olabileceği düşüncesini akla getirmiştir. Koramaz Dağı geniş bir dağdır ve 

içinde bulunan mağara silsilesi tüm dağın etrafında yayılmaktadır. Bununla birlikte 

ilk Hristiyanlık Dönemine ait mağara kiliselerine ve mezarlara oldukça sık rastlanılır. Bütün bunlarla birlikte Gergeme’de bulunan manastır/kilise yapısı, geniş

bir mağara ağının zirvesinde konumlandırılmıştır. Bu kilise yöre halkı tarafından
Şammas Pir olarak adlandırılır. Bu manastıra ait olduğu iddia edilen Karamanlıca
yazıtta da Pederi Sabbas olarak geçer. Aziz, diğer örneklerde olduğu gibi Sabbas
ismini almıştır ancak Müslüman bir kimlik kazanmamıştır. Burada kilise yazıtının
Karamanlıca olması da ilginç olmakla birlikte geç dönemlerde Kayseri’de yaşayan
Hristiyanların Türkçe İncil eğitimi gördükleri seyyahlar tarafından bildirilmektedir.
Bu nedenle geç döneme ait olan bu yazıt Türkçe yazılmıştır. Bununla birlikte
Gergeme bölgesinde Aziz Mamas’a ait bir inancın olduğu açıktır. Bu kilisenin
hemen karşısında Koramaz Dağı’nın zirve noktalarından birinde bulunan Tümülüs
muhtemelen bu kilise ile alakalı önemli bir kişinin mezarı olmalıdır. Ancak bu
konu hakkında elimizde bir kanıt bulunmamaktadır.
Aziz Mamas’ın yaşamını sürdürmüş olduğu dağa ve mağara alanına onun adını
yaşatarak bir ibadet alanı oluşturulmuş olması kuvvetle muhtemeldir. Koramaz
Dağı üzerinde böyle bir kilise alanının bulunması bu dağın Koramaz olma olasılığını
da ortaya koyar. Bununla birlikte Kappadokia Bölgesi’nde Roma Dönemi’ne
ait yazıtların çok az olması ve coğrafî isimlerin o dönemdeki yerlerinin tam olarak
bilinmemesi nedeni ile daha fazla kanıta olan ihtiyacımız artmaktadır. 

Kaynakça

Akbaş, S.B. (1994). Bünyan Yöresi Halk Edebiyatı, Folklor ve Etnografyası. Erciyes Üniversitesi Sosyal 

Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.

Berger, A. (2002). DieAltenVitenDesHeılıgenMamasVonKaisareia. AnaleetaBollandiana, 120, s. 241-310.

Budak, D. (2012). Anadolu’da Yaşamış Aziz ve Azize Hayatlarının Dinler Tarihi Açısından Değerlendirilmesi,

Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.

Busine, A. (2019). TheOriginsand Development of theCults of Saint Gordiusand Saint Mamas in Cappadocia. 

EarlyChristianity in AsiaMinorandCyprus içinde (Eds. S.MitchellandP.Pilhofer). Brill.

Erkiletlioğlu, H. (2019).Kappadokia Krallığı ve Roma-Bizans Dönemi.Kayseri Büyükşehir Belediyesi Kültür 

Yayınları No: 157.

Güngör Açıkgöz, Ş. (2007). Kayseri Ve Çevresindeki 19. Yüzyıl Kiliseleri ve Korunmaları İçin Öneriler. 

İstanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü

Güzel, C. (2017). Bilinmeyen Bir Yatır Ve Battal Gazi Destanı Bağlamında Aziz Mamas’tan Cambaz Pir’e 

Kutsal’ın Sürekliliği. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi Sayı: 6/4, s. 2565-2578.

Özçelik, M. (2009). Seyyid Battal Gazi. T.C. Eskişehir Valiliği.

Ross, J.B.(1978). Jean CousintheElderandtheCreation of theTapestries of Saint Mamas. The Art Bulletin 60 

(1), s.28-34. 

Ulu, M. (2021). İki Din Bir Değer: Aziz Mamas (Şammas Baba) [TwoReligionsOne Value: Aziz Mamas 

(Şammas Baba)], Türk İslâm Medeniyeti Akademik Araştırmalar Dergisi-Journal of theAcademicStudies 

of Turkish-IslamicCivilization, 17/33, 159-187.